Kæru félagar,

Það er óhætt að segja að síðasta ár hafi verið viðburðaríkt. Verkefnin hafa verið mörg og margvísleg og alltaf bætist í. Undanfarið höfum við reynt að vera í takti við samfélagslegar breytingar og verið óhrædd við að hrinda af stað krefjandi verkefnum og taka við þeim. Viðvarandi verkefni ÖBÍ réttindasamtaka er að standa vörð um hagsmuni og réttindi fatlaðs fólks, að öll hafi jöfn tækifæri í samfélaginu og njóti jafnrar mannvirðingar og það ætlum við að gera vel.

ÖBÍ hefur undanfarin ár lyft grettistaki í réttinda- og hagsmunabaráttunni, sýnt hve öflug við erum og hvað við getum. Þar leika málefnahópar ÖBÍ stórt hlutverk með tengingu sinni í aðildarfélögin. Þeirri vinnu er mikilvægt að halda áfram sem og að virkja og valdefla unga fólkið okkar. Það hefur verið einstaklega skemmtilegt að fylgjast með starfi málefnahópanna og sjá þá valdeflast og styrkjast. Málefnahóparnir endurspegla mikilvægi þess að raddir og sérþekking grasrótarinnar heyrist. Það sama á við um UngÖBÍ, sem hefur tekist á örstuttum tíma að leggja sitt á vogarskálarnar í vitundarvakningu og málefnastarfi og gert sig gildandi í samfélaginu. Þessu ber að fagna og við eigum að fagna öllu sem vel til tekst, stóru og smáu.

Til þess að geta tekið á móti krefjandi verkefnum eða lagt upp með krefjandi verkefni er mikilvægt að hafa góðan mannauð. Hann höfum við. Verkefni síðustu mánuði hafa verið mjög krefjandi og þess eðlis að auðvelt hefði verið að leggjast í kör. Það er óhætt að segja að það gerðum við ekki. Við stóðum fast á okkar, vorum kröfuhörð og rökföst og gerðum hvað við gátum til þess að gera breytingarnar betri en þær hefðu getað orðið. Við gáfum ekki eftir og náðum í gegn breytingum sem annars hefðu getað haft alvarlegar afleiðingar. Við hefðum að sjálfsögðu vilja sjá aðrar og frekari breytingar en við erum hvergi hætt. Hér er ég að vísa til þeirra breytinga sem gerðar voru á örorkulífeyriskerfi almannatrygginga. Eitthvað sem ÖBÍ hefur barist fyrir í fjölda ára. Baráttan varð til þess að meirihluti og minnihluti velferðarnefndar sendu frá sér sameiginlegt nefndarálit þar sem tekið var undir mörg okkar áherslumála. Við munum fylgja þessu hart eftir og erum þegar byrjuð.

Framfærsla er grundvöllur lífs. Staðan er sú að margt fatlað fólk fær ekki að vinna eftir getu. Það að veikjast, fatlast eða fæðast fatlaður er ekki skömm þess sem hana ber og er örorka hvorki valkvæð né eftirsóknarverð. Fatlað fólk á að hafa sömu tækifæri til að lifa mannsæmandi lífi til jafns við aðra. Við, sem samfélag, getum ekki sætt okkur við aukna fátækt og stéttaskiptingu þar sem æ fleiri hafa til dæmis ekki tök á að bjóða börnum sínum þátttöku í íþrótta-, félags- eða tómstundastarfi. Við getum ekki kallað samfélagið okkar velferðar- og jafnréttissamfélag nema allir njóti mannsæmandi lífs og enginn verði skilinn eftir í fátækt.

Okkur er tíðrætt um jafnrétti og opinberlega státum við okkur af því hvert sem við förum. Þrátt fyrir fögur fyrirheit um mikilvægi fjölbreytileika á vinnumarkaði er nánast útilokað fyrir fatlað fólk að fá vinnu við hæfi og getu. Því er jafnan borið við að kostnaðurinn sé meiri en ávinningurinn. Því fer fjarri. Full þátttaka fatlaðs fólks á vinnumarkaði á ekki að vera fjarlægur draumur heldur raunveruleiki sem felur í sér tækifæri og framþróun fyrir fatlað fólk, atvinnulífið og samfélagið allt. Þegar inngilding fatlaðs fólks á vinnumarkaði hefur náð fótfestu er fyrst hægt að tala um jafnrétti. ÖBÍ hefur þegar lagt af stað í samstarf um að auka vitund fyrirtækja og atvinnurekenda á mikilvægi þess að fatlað fólk fái vinnu við hæfi og getu.

Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks hefur undanfarin ár verið leiðarljós í allri vinnu ÖBÍ og aðildarfélaga. ÖBÍ á stóran, ef ekki stærstan, þátt í því að hann hafi verið fullgiltur. Sú vinna sem núna fer fram um innleiðingu og lögfestingu samningsins má jafnframt rekja til þess að ÖBÍ hefur hvergi gefið eftir í þeirri kröfu að hann verði lögfestur. Enn í dag eru réttindi fatlaðs fólks ekki nægjanlega vel tryggð þannig að fatlað fólk hér á landi geti lifað sjálfstæðu lífi og tekið þátt í samfélaginu.

Á síðustu mánuðum hefur læðst aftan að okkur sú tilfinning að ákveðið bakslag hafi orðið í réttindabaráttu fatlaðs fólks. Ríki og sveitarfélög hafa bitist um fjármagn í málaflokkinn og þá sérstaklega þegar kemur að þjónustu við fatlað fólk. Við verðum vör við það að þrengja á að fötluðu fólki um hvort það eigi rétt á tiltekinni lögbundinni þjónustu eða ekki. Biðlistar eftir þjónustu og félagslegu og eða sértæku húsnæði vex með hverjum mánuði og óvissa þess sem á í hlut veldur óöryggi og ótta.

Hvað lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks varðar þá hefur félags- og vinnumarkaðsráðherra gefið það út að hann ætli sér að lögfesta samninginn á þessum þingvetri. Því fögnum við, enda mun lögfesting styrkja stöðu fatlaðs fólks og skýra ábyrgð ríkisins betur, eyða réttaróvissu og gera því fært að sækja réttindi sín hvort sem er til ríkis eða sveitarfélaga. Þá mun samningurinn jafnframt öðlast þau beinu réttaráhrif sem nauðsyn ber til svo hægt sé að beita honum með beinum hætti fyrir dómstólum ef á þarf að halda.

Réttindabarátta fatlaðs fólks er langhlaup, mjög langt langhlaup. Við þekkjum þetta langhlaup og munum aldrei hætta að berjast og krefjast. Við ætlum okkur að ná til samfélagsins, við viljum að stjórnvöld og undirstofnanir, fagfólk og almenningur hlusti, heyri og skilji. Það er mín staðfasta trú að við náum mestum árangri með samtali og samvinnu og ég veit að það er að skila sér. Sjónarmið okkar eru tekin til skoðunar, traust og samráð eykst og við höfum unnið vel og ötullega að því. Saman erum við sterkari sem öflug heild.

Að lokum vil ég þakka öllum þeim sem hafa með einum eða öðrum hætti lagt sitt á vogarskálarnar í allri vinnu ÖBÍ síðasta árið. Ég á kæru samstarfsfólki mínu mikið að þakka fyrir umburðarlyndi í minn garð, dugnað og elju og óbilandi trú á það sem við gerum. Þá vil ég þakka stjórn og framkvæmdaráði fyrir einstaklega gott samstarf, takk fyrir að hjálpa mér að fóta mig í þessu starfi, fyrir traustið og fyrir alla ykkar reynslu og þekkingu sem svo sannarlega á sinn þátt í að gera ÖBÍ enn betra.

Stór hluti fatlaðs fólks á Íslandi býr við fátækt eða jafnvel sárafátækt. Þótt verðbólga hafi hjaðnað nokkuð undanfarna tólf mánuði eru vextir enn í hæstu hæðum og verðlag sömuleiðis. ÖBÍ réttindasamtök hafa barist af hörku fyrir leiðréttingu á kjörum fatlaðs fólks á starfsárinu. Umtalsverður árangur hefur náðst á því sviði rétt eins og öðrum, en baráttunni er hvergi nærri lokið og ÖBÍ mun ekki gefa tommu eftir.

Viðfangsefni ÖBÍ réttindasamtaka eru fjölbreytt og starfssviðið afar víðfeðmt. Leiðarstefið í allri réttindabaráttu er og verður samtal og samráð, enda er það að mati ÖBÍ lykillinn að árangri í þeim málum sem varða fatlað fólk.

Starfsárið sem leið var sennilega viðburðarríkara en gengur og gerist. Ný lög um gjörbreytt almannatryggingakerfi voru samþykkt og náðu ÖBÍ réttindasamtök að knýja á um mikilvægar breytingar á frumvarpinu. Þá var samþykkt að stofna Mannréttindastofnun, sem á loksins að greiða farveginn að lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.

4,9% hækkun lífeyris á fjárlögum

Aðalfundur ÖBÍ réttindasamtaka árið 2023 setti fram skýra kröfu um að lífeyrir skyldi hækkaður um 12,4% til að mæta hækkandi verðlagi og vaxandi fátækt. Þessi krafa var sett fram í ítarlegri umsögn um fjárlagafrumvarp fyrir árið 2024.

Fjármálaráðherra lagði í frumvarpinu til að lífeyrir yrði hækkaður um 4,9% sem hélt ekki í við verðbólgu né launaþróun og varð sú hækkun að veruleika. Enn einu sinni þurftu lífeyristakar því að horfa upp á lækkandi kaupmátt.

Lög um Mannréttindastofnun

Mikið gleðiefni var að Alþingi samþykkti lög um stofnun Mannréttindastofnunar Íslands í júní. Með því verður Parísarviðmið Sameinuðu þjóðanna uppfyllt, eins og skylda ber til samkvæmt 33. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks (SRFF).

Stofnuninni ber að hafa eftirlit með framkvæmd SRFF og sinna réttindagæslu fyrir fatlað fólk sem og að hafa eftirlit með stöðu mannréttinda hér á landi almennt, svo fátt eitt sé nefnt.

Með því að Mannréttindastofnun sé komið á laggirnar er ekkert sem kemur í veg fyrir að Alþingi lögfesti loksins samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og er það mikið fagnaðarefni.

ÖBÍ réttindasamtök hafa lagt höfuðáherslu á lögfestingu SRFF undanfarin misseri enda mun lögfesting þýða umtalsverða réttarbót fyrir fatlað fólk á Íslandi.

Eingreiðsla í desember

ÖBÍ réttindasamtök þrýstu á að eingreiðsla yrði greidd örorku- og endurhæfingarlífeyristökum í desember 2023 og náðist það í gegn, eins og síðustu ár. Alls var 66.381 kr. eingreiðsla samþykkt, skattfrjáls og skerðingalaus.

Nýtt almannatryggingakerfi

Alþingi samþykkti í júní lög um umfangsmiklar breytingar á almannatryggingakerfinu, sem munu hafa mikla þýðingu fyrir örorku- og endurhæfingarlífeyristaka. Breytingarnar tryggja loksins langþráða einföldun kerfisins og eru góður áfangasigur, enda höfðu ÖBÍ réttindasamtök kallað eftir þeirri einföldun lengi.

ÖBÍ réttindasamtök sendu inn ítarlegar umsagnir við frumvarpið og sóttu fjölmarga fundi vegna þess. Þar komu fulltrúar ÖBÍ áherslum sínum á framfæri í því skyni að stuðla að því að frumvarpið þjóni hagsmunum fatlaðs fólks. Félags- og vinnumarkaðsráðherra mætti sömuleiðis á fund formanna aðildarfélaga ÖBÍ í tvígang þar sem formönnum gafst tækifæri á að koma skoðunum sínum á framfæri auk þess að halda opinn upplýsingafund með aðildarfélögum. Þó ber að taka fram að ÖBÍ réttindasamtök voru ekki viðriðin gerð frumvarpsins sjálfs.

Ein af breytingunum var að heimilisuppbót hækkaði meira en gert var ráð fyrir í upphafi. Ráðherra var falið að gefa Alþingi skýrslu um undirbúning samþætta sérfræðimatsins fyrir 1. maí 2025 og tryggt var að enginn með gildandi örorkumat við gildistöku laganna þurfi að fara í hið nýja mat. Þá var orðið við mikilvægri athugasemd varðandi endurskoðunarákvæði á lögunum en slíkt er nauðsynlegt þegar um jafn veigamiklar kerfisbreytingar er að ræða. Að uppleggi ÖBÍ beindi velferðarnefnd því til ráðuneyta fjármála og félagsmála að regla um áhrif fjármagnstekna maka á greiðslu örorkulífeyrisgreiðslna verði tekin til efnislegrar skoðunar.

Gildistökunni var frestað til 1. september 2025 til að fjármagna aðgerðir ríkisstjórnarinnar vegna kjarasamninga. Þessu mótmælti kjarahópur ÖBÍ í ályktun, enda óréttlátt að ríkið ráðist í sparnaðaraðgerðir á kostnað fjárhagslega verst setta hóp samfélagsins.

Nýju lögin eru talsvert flókin og erfitt  fyrir marga að spegla sig í kerfi sem ekki er orðið að veruleika. Því var upplýsingagátt komið upp á ÖBÍ.is þar sem öllum helstu spurningum um hið nýja kerfi var svarað.

Bifreiðastyrkir hækkaðir

Eftir langa baráttu ÖBÍ réttindasamtaka ákvað félags- og vinnumarkaðsráðherra að hækka bifreiðastyrki til hreyfihamlaðs fólks. Hækkanirnar tóku gildi 1. janúar 2024 en styrkirnir höfðu verið óbreyttir frá nóvember 2015, þrátt fyrir að verðlag hafi hækkað töluvert.

Fjárhæð uppbótar vegna bifreiðakaupa er nú 500.000 kr. Fjárhæð uppbótar vegna kaupa á fyrstu bifreið er 1.000.000 kr. og styrkur til kaupa á bifreið fyrir þau sem eru verulega hreyfihömluð nemur eftir hækkunina 2.000.000 kr. Styrkur til kaupa á sérútbúinni bifreið hefur hækkað í 7.400.000 kr.

Mikilvægt er að ÖBÍ réttindasamtök haldi áfram að þrýsta á að þessar upphæðir séu endurskoðaðar á ársgrundvelli og að hækkanir taki mið af verðlagsbreytingum.

Aukin framlög úr Jöfnunarsjóði

Innviðaráðherra ákvað fyrir áramót að hækka áætluð framlög Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga vegna málaflokks fatlaðs fólks um 5,8 milljarða króna fyrir árið 2024 og nema áætluð framlög sjóðsins vegna málaflokksins því 36,9 milljörðum króna.

ÖBÍ og innviðaráðuneytið undirrituðu í júní 2023 samkomulag um aukinn stuðning við átaksverkefni stjórnvalda og ÖBÍ um úrbætur um land allt í aðgengismálum fyrir fatlað fólk, fjármagnað með jöfnunarsjóðnum. Fasteignasjóður Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga veitir allt að 415 milljónir kr. til úrbótaverkefna í aðgengismálum út árið 2024.

Átaksverkefninu var ýtt úr vör vorið 2021 og var framlengt til ársloka 2024. Verkefnið felst í því að bæta aðgengi fyrir fatlað fólk, meðal annars í opinberum byggingum, almenningssamgöngum, útivistarsvæðum og almenningsgörðum. Áfram verður unnið í samvinnu við sveitarfélög landsins að tryggja að fatlað fólk hafi aðgengi að samfélaginu til jafns við aðra.

Kvennaverkfall

Konur og kvár innan raða ÖBÍ tóku fullan þátt í kvennaverkfalli í október 2023 og fjölmenntu, rétt eins og svo mörg önnur, að Arnarhóli í Reykjavík. Sunna Elvira Þorkelsdóttir, lögfræðingur hjá ÖBÍ réttindasamtökum, var á meðal þeirra sem héldu ræðu við Arnarhól. Talaði hún um að fatlaðar konur væru um tífalt líklegri til að sæta kynbundnu ofbeldi en aðrar.

Þá var einnig húsfyllir á verkfallskaffi og opnum hljóðnema ÖBÍ réttindasamtaka og UN Women á Íslandi fyrir útifundinn. Stigu þar konur og kvár á stokk, sögðu reynslusögur, kröfðust jafnra réttinda og frelsi frá ofbeldi og margt fleira.

1. maí

Fatlað fólk fjölmennti í kröfugöngu 1. maí undir fána ÖBÍ réttindasamtaka undir forgönguborða sem á stóð „Þjóðarsátt líka fyrir fatlað fólk“. Kröfuspjöld innihéldu kröfur um afkomuöryggi, aðgengi að samfélaginu almennt, menntun og atvinnu. Aftan á spjöldunum voru svo margvísleg skilaboð um raunverulega fjárhagsstöðu fatlaðs fólks á Íslandi, með vísun í Blanksy-auglýsingaherferð ÖBÍ réttindasamtaka sem gerð eru frekari skil hér síðar.

Fjöldi fatlaðs fólks innan raða ÖBÍ ýmist var eða er á vinnumarkaði. Það er brýnt að fatlað fólk hafi raunverulegt aðgengi að vinnumarkaði og forsendan fyrir því er að í boði séu fjölbreytt hlutastörf. Löggjöfinni um nýtt almannatryggingakerfi sem samþykkt var í lok þings í júní er ætlað að auka á atvinnumöguleika fatlaðs fólks en áríðandi er að gera frekari umbætur, fylgja nýju lögunum eftir þegar þau taka gildi, og uppræta fordóma í garð fatlaðs fólks á vinnumarkaði. Ekki er síður mikilvægt að tryggja lífsæmandi kjör fyrir örorkulífeyristaka.

Þjóðfundur ungs fólks

ÖBÍ réttindasamtök fengu styrk frá Erasmus+ til að efna til Þjóðfundar ungs fólks. Fundurinn var haldinn þann 1. mars í Sykursalnum í Reykjavík í samstarfi við Landssamband ungmennafélaga og Landssamtök íslenskra stúdenta. Ríflega sextíu manns á aldrinum 18-35 ára sóttu fundinn til að ræða inngildingu, jafnrétti og aðgengi í íslensku samfélagi.

Fundurinn samanstóð bæði af uppbyggilegum umræðum og hins vegar fyrirlestrum. Á meðal fyrirlesara voru til dæmis Atli Már Steinarsson útvarpsmaður, sem ræddi um lífið með ADHD og OCD, og Sigríður Gísladóttir og Þórunn Edda Sigurjónsdóttir frá Okkar heimi sem fjölluðu um áhrif fordóma á geðfatlaða einstaklinga og börn þeirra.

Á meðal þess sem fundargestir sammæltust um var að víða væri pottur brotinn þegar kemur að inngildingu og raunverulegu jafnrétti hér á landi. Aðgengismál þarf að laga, ungu fólki er illa treyst, samgöngur eru ekki nógu góðar og þekkingarleysi og fordómar viðgangast. Því þurfi að ná breiðu samstarfi um inngildingu alls ungs fólks, halda samtalinu áfram og stjórnvöld þurfa að efla samráð við ungt fólk með fjölbreyttan bakgrunn.

Hagsmunagæsla fatlaðs fólks af erlendum uppruna

ÖBÍ réttindasamtök beittu sér með markvissum hætti fyrir fatlaða umsækjendur um alþjóðlega vernd á árinu. Ráðinn var starfsmaður með sérþekkingu á málaflokknum, samstarf var við önnur samtök auk þess sem ÖBÍ beitti sér sérstaklega í málefnum tveggja fatlaðra einstaklinga.

Ásamt 22 öðrum mannréttindasamtökum sendi ÖBÍ frá sér yfirlýsingu í lok ágúst 2023 þar sem þungum áhyggjum var lýst af stöðunni sem komin er upp í málefnum fólks á flótta sem vísað hefur verið úr þjónustu opinberra aðila. Haldinn var upplýsingafundur um stöðuna í sal Hjálpræðishersins. Í nóvember 2023 sátu ÖBÍ, Tabú og Þroskahjálp fund með dómsmálaráðherra varðandi réttindi fatlaðs fólks og komu athugasemdum sínum á framfæri.

Áskoranir voru svo sendar varðandi tilfelli Husseins Hussein, fatlaðs mann frá Írak, vegna ákvörðunar um brottvísun hans. Sem og í tilfelli Yazans Tamimi, ellefu ára drengs með Duchenne-vöðvarýrnunarsjúkdóm.

Fjólublátt ljós við barinn

UngÖBÍ stóð fyrir afhendingu „Fjólublás ljóss við barinn“ í fyrsta sinn. Þetta er aðgengisviðurkenning hreyfingarinnar, veitt þeim sem stuðla að bættu aðgengi fatlaðs fólks að íslensku skemmtanalífi.

Tilnefninga var óskað frá almenningi og valið úr þeim sem bárust. Fyrsti handhafi fjólubláa ljóssins er Bíó Paradís en afhendingin fór fram við hátíðlega athöfn í lok ágúst 2024. Gestum var boðið í bíó í kjölfar afhendingarinnar.

Blanki og Blanksy

ÖBÍ réttindasamtök réðust í metnaðarfullar og óhefðbundnar auglýsingaherferðir í samstarfi við auglýsingastofurnar BIEN og Splendid. Herferðirnar miðuðu að því að vekja umtal og umhugsun um kjör fatlaðs fólks á Íslandi sem og auka sýnileika ÖBÍ réttindasamtaka, sérstaklega á meðal ungs fólks. Leiðarstefið var að krefjast 12,4% hækkunar örorkulífeyris.

Fyrri herferðin fór fram í nóvember 2023 undir merkjum Blanka, skáldaðs banka sem nýtti myndmál íslensku bankanna. Tölfræði um kjör fatlaðs fólks var miðlað á vefnum blanki.is og fengnir voru til samstarfs ungir áhrifavaldar á Tiktok sem ræddu tölfræði við áhorfendur og vörpuðu að auki merkjum Blanka á höfuðstöðvar íslensku bankanna. Tugir þúsunda horfðu á myndböndin á Tiktok, mun fleiri heimsóttu blanki.is og fjallað var um herferðina í öllum helstu fjölmiðlum. Herferðin fékk tvær tilnefningar til Lúðursins, íslensku auglýsingaverðlaunanna. Þetta var annað árið í röð sem ÖBÍ réttindasamtök fengu tilnefningu til verðlaunanna, sem er skýrt merki um að auglýsingaherferðirnar beri árangur og að eftir þeim sé tekið.

Annar hluti herferðarinnar fór í loftið í apríl og var hann einnig keyrður á samfélagsmiðlum að mestu. Fjöldi áhrifavalda birti efni um huldulistamanninn Blanksy sem hafði krotað óræða tölfræði á bíla og aðrar eigur. Tölurnar sem fjallað var um voru 12,4% (krafa ÖBÍ um hækkun lífeyris) og 68% (hlutfall lífeyristaka sem hafa ekki efni á óvæntum útgjöldum). Þegar hulunni var svipt af listamanninum kom í ljós að hann var Bubbi Morthens og vakti gjörningurinn gríðarlega athygli. Fjallað var um bæði leyndardóminn um Blanksy og svo um afhjúpunina á Vísi, RÚV, Mbl, DV og Mannlífi og voru fréttir um gjörninginn á lista yfir mest lesnu fréttir alls staðar.

Fordæmisgefandi mál fyrir dómstólum

Samantekt dómsmála ÖBÍ – staða mála

• Króna fyrir krónu-skerðing • Mannréttindadómstóll Evrópu

• Barnalífeyrir í tekjuskoðun lífeyrissjóða • Hæstiréttur

• Leiðrétting búsetuskerðinga á sérstakri uppbót • Hæstiréttur

• Leiðrétting búsetuskerðinga 10 ár og dráttarvextir • Héraðsdómur

• Mygla í Félagsbústöðum -v Héraðsdómur

• Gjaldtaka vegna fæðiskostnaðar starfsmanna • Héraðsdómur/mögulega Mannréttindadómstóll Evrópu (MDE)

• Nauðungarsala á heimili í Reykjanesbæ • Héraðsdómur

• Gjaldtaka í bílastæðahúsum • Í undirbúningi

• Hækkanir greiðslna skv. 69. gr. ATL (laga um almannatryggingar) • Í undirbúningi

• Hækkanir frítekjumarka ATL • Í undirbúningi

• Fjármagnstekjur maka • Í undirbúningi

Þetta eru stærstu einstöku málin, það er dómsmál og möguleg dómsmál í undirbúningi. Auk þess eru tvö mál hjá Mannréttindadómstól Evrópu sem ÖBÍ hefur stutt við eða staðið að.

Málin eru öll fordæmisgefandi og hafa þýðingu fyrir marga einstaklinga, jafnvel mörg þúsund manns. Hagsmunir málanna í krónum talið hlaupa á hundruðum milljóna eða nokkrum milljörðum króna hverju sinni (í þeim málum þar sem tekist er á um réttindi sem skila sér í beinum fjárgreiðslum fyrir skjólstæðinga ÖBÍ). Sigur í einu dómsmáli hefur þannig miklar fjárhagslegar afleiðingar og/eða önnur jákvæð áhrif á fjölda fólks.

Sem dæmi um bein áhrif dómsmálanna má nefna nýleg mál um búsetuskerðingar á sérstakri framfærsluuppbót. Hæstiréttur komst að þeirri niðurstöðu í vor að búsetuskerðingar Tryggingastofnunar á sérstakri framfærsluuppbót væru ólöglegar. Tryggingastofnun hefur sjálf fullyrt að fjárhagslegar afleiðingar þessa dóms séu verulegar eða sem nemur um 4 milljörðum króna í leiðréttingar til örorkulífeyristaka og síðan um 1 milljarð króna í viðbótargreiðslur á hverju ári til framtíðar. ÖBÍ telur raunar að leiðréttingin eigi að vera enn hærri (og ágreiningur um það er nú fyrir Hæstarétti)

Það segir sína sögu að nánast öll þau mál sem ÖBÍ hefur farið með fyrir dómstóla hafa endað fyrir Hæstarétti Íslands, en það er alls ekki sjálfgefið. Eftir dómstólabreytinguna 2018 (tilkoma Landsréttar sem millidómstigs) fara einungis stór og mikilvæg mál til Hæstaréttar. Það er því ljóst að þau mál sem ÖBÍ hefur valið að láta reyna á teljast öll meðal „stærstu“ og mikilvægustu mála sem eru í gangi í íslenska dómskerfinu.

Fjöldi málanna skýrist meðal annars af því að dómsmál geta tekið langan tíma, elstu málin sem enn eru í rekstri fyrir dómstólum byrjuðu árið 2019.

Önnur mál

Til viðbótar við hin svokölluðu stóru mál eru fjölmörg önnur mál. Þau eru ekki minna merkileg en þeim málum er að mestu sinnt á skrifstofu ÖBÍ. Hér er átt við kærur til úrskurðarnefnda, kvartanir til umboðsmanns Alþingis, minnisblöð af ýmsu tagi, erindi til stjórnvalda, ýmis ráðgjöf og fleira. Mikil samvinna er á milli skrifstofu ÖBÍ og lögmannsstofunnar sem verkefnum er útvistað til.

Svört skýrsla um stöðu fatlaðs fólks

ÖBÍ réttindasamtök fengu Vörðu, rannsóknastofnun vinnumarkaðarins, til þess að vinna rannsókn á stöðu fatlaðs fólks á Íslandi haustið 2023. TR samþykkti að senda boð um þátttöku á alla lífeyristaka, sem er fordæmalaust og tryggði mikla svörun.

Niðurstöðurnar voru kynntar á fundi 5. nóvember 2023 og skýrslan birt samtímis. Óhætt er að segja að skýrslan sé svört. Helstu niðurstöður voru að ríflega þriðjungur lífeyristaka býr við fátækt eða sárafátækt og tæplega sjö af hverjum tíu ráða ekki við óvænt útgjöld. Örorkulífeyristakar þurfa að neita sér um grunnþjónustu, geta margir ekki keypt jólagjafir fyrir börn sín, búa við slæma andlega líðan og þunga byrði af húsnæðiskostnaði.

Fjallað var um skýrsluna í öllum helstu fjölmiðlum og fulltrúar bæði ÖBÍ réttindasamtaka og Vörðu mættu í viðtöl víða til þess að ræða efni hennar. Skýrslan hefur svo verið nýtt mikið við hagsmunabaráttu ÖBÍ réttindasamtaka, svo sem í Blanksy- og Blankaherferðirnar og á 1. maí. ÖBÍ sendu þingmönnum sömuleiðis ítarlegt minnisblað vegna skýrslunnar.

Rýnt í húsnæðismál fatlaðs fólks

ÖBÍ réttindasamtök gáfu út ítarlega skýrslu um húsnæðismál fatlaðs fólks 9. nóvember 2023. Meðal annars var þar vitnað í niðurstöður rannsóknar sem gerð var á húsnæðismálum fólks með 75% örorkumat sem leiddu í ljós að miklum mun fleiri öryrkjar eru á leigumarkaði en almennt gerist. Mun færri öryrkjar eiga fasteign og þeir öryrkjar sem eiga fasteign eignuðust hana almennt áður en þeir urðu öryrkjar.

ÖBÍ réttindasamtök lögðu áherslu á fjögur atriði til að bæta aðgengi fatlaðs fólks að húsnæðismarkaði í skýrslunni. Það er fjölgun húsnæðisúrræða, þjónusta óháð búsetu, að fá þjónustuna heim (sbr. NPA) og að veittir séu styrkir til breytinga á húsnæði svo það gagnist fötluðu fólki.

Almenningur vill hækka lífeyri

Gallup gerði könnun fyrir ÖBÍ á viðhorfi almennings til kjara öryrkja á starfsárinu. Þar kom fram að landsmenn telja sig þurfa að meðaltali 501.520 kr. útborgaðar á mánuði eftir skatt til þess að geta framfleytt sér, ef þeir myndu missa starfsgetuna á morgun.

Þetta er umtalsvert hærri upphæð en örorkulífeyristakar fá í dag. Upphæð lífeyris veltur á ýmsum þáttum en ef tekið er dæmi um einhleypan og barnlausan einstakling, sem missir starfsgetuna 40 ára gamall og hefði engar aðrar tekur, fengi sá hinn sami einungis 363.808 kr. í lífeyrisgreiðslur eftir skatt.

Á einföldu máli þýðir þetta að Íslendingar eru sammála um að örorkulífeyrir sé ekki nægur til þess að duga fólki til framfærslu.

Gallup kannaði einnig viðhorf þátttakenda til þess hvað þeim finnist æskilegt að örorkulífeyrir sé eftir skatt og kom þar skýrt fram að fólk telur þörf á að hækka lífeyri rækilega.

Að meðaltali sögðu svarendur að lífeyrir ætti að vera 428.946 kr., sem er um 18% hærri upphæð en nefnd var í dæminu hér að ofan. Lægstu upphæðina nefndu svarendur sem sögðust launþegar í hlutastarfi, eða 386.219 kr., sem myndi samt sem áður teljast 6% hækkun miðað við fyrrnefnt dæmi.

Málþing og fundir

Ertu ekki farin að vinna?

Málþing kjarahóps og atvinnu- og menntahóps um verðleikasamfélag.
• 30. janúar 2024

Þjóðfundur ungs fólks

Umræðufundur UngÖBÍ, Landssamband ungmennafélaga (LUF) og Landssamtök íslenskra stúdenta (LÍS).
• 1. mars 2024

Getur barnið þitt beðið lengur?

Málþing heilbrigðishóps og barnamálahóps um biðlista í heilbrigðiskerfinu.
• 5. mars 2024

Húsnæðismál fatlaðs fólks

Kynning á skýrslu húsnæðishóps, haldin í velferðarkaffi Reykjavíkurborgar.
• 10. maí 2024

Má ég taka þátt… í lífinu?

Hádegisfundur heilbrigðishóps um endurskoðun á hjálpartækjahugtakinu.
• 14. maí 2024

Réttarstaða fatlaðs fólks á leigumarkaði

Morgunverðarfundur húsnæðishóps um réttarstöðu fatlaðs fólks á leigumarkaði í tengslum við heilsuspillandi húsnæði.
• 29. maí 2024

NaviLens kerfið

Kynning á NaviLens rötunarkerfinu í Mannréttindahúsinu. Kerfið hjálpar blindu og sjónskertu fólki að komast leiðar sinnar og fá upplýsingar.
• 31. maí 2024

Hvatningarverðlaun og alþjóðadagur

Hvatningarverðlaun ÖBÍ réttindasamtaka voru veitt á alþjóðadegi fatlaðs fólks, 3. desember 2023, eins og hefð er fyrir. Kallað var eftir tilnefningum frá almenningi og tilnefndi stjórn verðlaunanna fjóra einstaklinga eða verkefni.

Auk Bíó Paradísar voru eftirfarandi tilnefnd:

• Gunnar Árnason fyrir gott fordæmi í þjónustu við fatlað fólk.
• Kolbrún Karlsdóttir fyrir Bergmál, líknar- og vinafélag – orlofsdvöl, skemmtun og samvera fyrir fatlað fólk.
• Þórunn Eva G. Pálsdóttir fyrir Mia Magic – stuðningur og fræðsla til langveikra barna og foreldra þeirra.

Bíó Paradís fékk verðlaunin í ár fyrir frumkvæði að aðgengi fyrir alla með sérstöku tilliti til ólíkra hópa.

Áfram er unnið að því að tryggja alþjóðadegi fatlaðs fólks sess í dagatali Íslendinga. Rétt eins og í fyrra var kappkostað við að fá fyrirtæki og stofnanir til að baða byggingar sínar fjólubláu ljósi. Það gekk ákaflega vel og mátti meðal annars sjá Háskóla Íslands, Hörpu og stjórnarráðshúsið skarta fjólubláu. Samhliða því voru birtar auglýsingar til að minna á mikilvægi réttindabaráttu fatlaðs fólks.

Hvatningarverðlaun og alþjóðadagur

Hvatningarverðlaun ÖBÍ réttindasamtaka voru veitt á alþjóðadegi fatlaðs fólks, 3. desember 2023, eins og hefð er fyrir. Kallað var eftir tilnefningum frá almenningi og tilnefndi stjórn verðlaunanna fjóra einstaklinga eða verkefni.

Auk Bíó Paradísar voru eftirfarandi tilnefnd:

• Gunnar Árnason fyrir gott fordæmi í þjónustu við fatlað fólk.
• Kolbrún Karlsdóttir fyrir Bergmál, líknar- og vinafélag – orlofsdvöl, skemmtun og samvera fyrir fatlað fólk.
• Þórunn Eva G. Pálsdóttir fyrir Mia Magic – stuðningur og fræðsla til langveikra barna og foreldra þeirra.

Bíó Paradís fékk verðlaunin í ár fyrir frumkvæði að aðgengi fyrir alla með sérstöku tilliti til ólíkra hópa.

Áfram er unnið að því að tryggja alþjóðadegi fatlaðs fólks sess í dagatali Íslendinga. Rétt eins og í fyrra var kappkostað við að fá fyrirtæki og stofnanir til að baða byggingar sínar fjólubláu ljósi. Það gekk ákaflega vel og mátti meðal annars sjá Háskóla Íslands, Hörpu og stjórnarráðshúsið skarta fjólubláu. Samhliða því voru birtar auglýsingar til að minna á mikilvægi réttindabaráttu fatlaðs fólks.

Festa – miðstöð um sjálfbærni

ÖBÍ réttindasamtök urðu aðili að Festu, miðstöð um sjálfbærni, á starfsárinu. Tilgangur Festu er, samkvæmt samþykktum miðstöðvarinnar, að auka þekkingu á ábyrgð skipulagsheilda til að stuðla að sjálfbærni í starfsemi sinni og hjálpa þeim við að tileinka sér starfshætti sem stuðla að sjálfbærni.

Með þessari aðild fær ÖBÍ aðild að stóru samstarfsneti fyrirtækja, sveitarfélaga og stofnana sem vinna að samfélagsábyrgð, aðgang að tengslafundum þar sem aðilar deila þekkingu sem og að vinnustofum og námskeiðum. Aðildin mun því styrkja ÖBÍ réttindasamtök.

Haldinn var sameiginlegur tengslafundur Festu, ÖBÍ og Vinnumálastofnunnar í Mannréttindahúsinu í byrjun hausts 2024. Félags- og vinnumarkaðsráðherra hélt opnunarerindi áður en fulltrúar frá ÖBÍ, Vinnumálastofnun, VIRK og IKEA fjölluðu um stöðu fatlaðs fólks á vinnumarkaði og mikilvægi fjölbreytni.

Notendaráð sveitarfélaga

Notendaráð fatlaðs fólks eru mikilvægur samráðsvettvangur. Samkvæmt lögum á að starfrækja þau í öllum sveitarfélögum. Hluti af verkefnum ÖBÍ í tengslum við notendaráð er að tilnefna og skipa fatlað fólk í ráðin.

ÖBÍ hafa staðið fyrir reglulegum fundum með notendaráðunum þar sem farið er yfir helstu vendingar í hverju sveitarfélagi og hverju megi breyta varðandi starfsemi notendaráðanna. Þá hafa ÖBÍ boðið upp á kynningar og fræðslu fyrir fulltrúa í notendaráðum. Fyrirhuguð er ferð um landið í vetur þar sem funda á með bæði notendaráðum og sveitarstjórnum.

Mannréttindahúsið – aðgengilegasta hús á landinu

Mannréttindahúsið, sameiginlegur félagsskapur þeirra samtaka sem eru til húsa í Sigtúni 42, er nú komið á fullt skrið og hefur staðið fyrir fjölda viðburða á starfsárinu. Ný heimasíða fór í loftið sem og samfélagsmiðlar og hefur samstarfið aukið og bætt samskipti þvert á samtök í húsinu.

Viðburðaröðin Mannréttindadagar stóð yfir haustið 2023 þar sem boðið var upp á fyrirlestra, bíósýningar og fleira. Um vorið var svo haldið upp á Mannréttindamorgna þar sem gestafyrirlesarar voru fengnir til þess að fjalla um mannréttindi í víðu samhengi. Viðburðirnir voru vel sóttir og iðulega fullt hús í Mannréttindahúsinu.

NaviLens – byltingarkennt rötunarkerfi

ÖBÍ réttindasamtök eiga í samstarfi við Blindrafélagið um útbreiðslu rötunarkerfisins NaviLens. Kerfið virkar svipað og QR-kóðar, en þó er hægt að greina kóða úr allt að 12 sinnum meiri fjarlægð, í nánast öllum birtustigum og á hreyfingu, sem tryggir aukið aðgengi. Með því að skanna kóðana er hægt að fá upplýsingar um staðsetningu og rötun á margvíslegu formi.

NaviLens var sett upp í Mannréttindahúsinu í júní 2024 við hátíðlega athöfn og mætti fjöldi gesta að kynna sér kerfið.

Aðgengisfulltrúar sveitarfélaga

Samvinnuverkefni ÖBÍ, ríkisins og Sambands íslenskra sveitarfélaga um stórátak í úrbótum á aðgengismálum fyrir fatlað fólk, sem hófst sumarið 2021 hefur gengið vel. Verkefnastjóri ÖBÍ hefur beitt sér ötullega fyrir fjölgun aðgengisfulltrúa og veita þeim upplýsingar. Sérstakt fréttabréf var sent til aðgengisfulltrúa sveitarfélaga í ár með það að markmiði að veita sem fyllstar upplýsingar um stöðu og möguleika í aðgengismálum. Sömuleiðis er aðgengileg handbók fyrir aðgengisfulltrúa á heimasíðu ÖBÍ,

Jafnframt því hefur ÖBÍ hvatt sveitarfélög eindregið til að sækja um styrki til framkvæmda á móti 50% eigin framlagi. Verkefnastjóri hefur heimsótt stærri staði á landsbyggðinni og fundað með aðgengisfulltrúum og sveitarstjórnarfólki.

UNNDÍS (UNDIS)

Starfsfólk ÖBÍ fengu kynningu á UNNDÍS (UNDIS – UN Disability Inclusion Stragety) hjá Sameinuðu þjóðunum (SÞ) í Genf haustið 2023. Í framhaldi var UNNDÍS kynnt fyrir félags- og vinnumarkaðsráðherra og starfsfólki þess ráðuneytis. UNNDÍS er bæði stefna og aðferðafræði sem SÞ hafa stuðst við til að fjölga fötluðu fólki meðal starfsmanna SÞ og tryggja viðeigandi aðlögun fatlaðs fólks á vinnustað. Með UNNDÍSÍ skuldbinda SÞ og stofnanir þess sig til að virða mannréttindi fatlaðs fólks og bæta aðgengi þess að vinnustað og samþætta réttindi þeirra.

Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið hefur hafið undirbúning að innleiðingu UNNDÍSAR hjá stofnunum ráðuneytisins og er það Vinnumálastofnun sem stýrir verkefninu. Þetta er fagnaðarefni og standa vonir til að í framhaldinu verði aðferðafræðin tekin upp víðar hjá hinu opinbera. ÖBÍ hefur jafnframt hafið kynningu á UNNDÍSI meðal  fyrirtækja.

Römpum upp Ísland

ÖBÍ á aðild að Römpum upp Ísland og styrkir verkefnið. Tilgangur verkefnisins er að auka aðgengi hreyfihamlaðra að þjónustu, verslun og veitingahúsum á Íslandi. Römpum upp hefur vakið gríðarlega athygli, bæði á Íslandi og utan landsteinanna, og þar með vakið athygli á aðgengismálum almennt.

Rampur númer 1.300 var vígður við leikskólann Bakkaborg í september og styttist því óðfluga í ramp númer 1.500, og er það fyrr en áætlanir gerðu ráð fyrir.

Samstarf um diplómanám

Háskóli Íslands, Háskólinn á Akureyri og ÖBÍ réttindasamtök boðuðu til samráðsfundar um inngildandi háskólanám. Fundinum stjórnuðu nemendur í starfstengdu diplómanámi fyrir fólk með þroskahömlun á Menntavísindasviði HÍ. Þau deildu reynslu sinni af háskólanámi og kynntu námið ásamt því að stýra umræðuhópum.

Markmið fundarins var að vekja athygli á mikilvægi háskólanáms fyrir fólk með þroskahömlun og hvetja stjórnvöld og háskóla landsins til að auka námstækifæri á háskólastigi. ÖBÍ réttindasamtök styrktu verkefnið en samráðsfundurinn var hluti af útskriftarverkefni hópsins. Formaður ÖBÍ hélt stutt erindi á fundinum um mikilvægi þess að öll fái tækifæri við hæfi til menntunar.

Rannsóknasetur í fötlunarfræðum

Haustið 2024 eru liðin tuttugu ár frá því að námsbraut í fötlunarfræðum var stofnuð við Háskóla Íslands í samstarfi við og með styrk frá félagsmálaráðuneytinu. Frá upphafi hefur fötlunarfræðin átt virkt samráð og samstarf við fatlað fólk og samtök þess. Í tilefni af þessum tímamótum verður jákvæðum framförum og framþróun sem orðið hafa fagnað. Þær felast meðal annars í nýjum skilningi á fötlun, vaxandi vitund um líf, aðstæður og mannréttindi fatlaðs fólks og aukinni samfélagsþátttöku þess á öllum sviðum, ekki síst á sviði lista og menningar.

Breiður samstarfshópur samtaka fatlaðs fólks, fatlaðs listafólks og fræðasamfélagsins hefur hafið störf við undirbúning uppskeru og menningarhátíðar til að fagna þessum tímamótum. Samstarfsaðilar hópsins eru Háskóli Íslands og Harpa tónlistar- og ráðstefnuhús. Hátíðin verður tvískipt; málþing í Háskóla Íslands föstudaginn 21. febrúar og lista- og menningarhátíð í Hörpunni laugardaginn 22. febrúar 2025.

Heimili Heimsmarkmiðanna

ÖBÍ réttindasamtök eru í samstarfi um verkefni í Hannesarholti. Verkefnið kallast Heimili Heimsmarkmiðanna og nýtur stuðnings Festu og Félags Sameinuðu þjóðanna á Íslandi. Verkefnið snýst um að kynna og fræða sem flesta um Heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun og hvetja til aðgerða.

Stór þáttur í þessu verkefni eru viðburðir sem hefjast haustið 2024. Viðburðirnir verða málfundir þar sem sérfræðingar og áhorfendur leitast í sameiningu við að komast að lausn eða svari við spurningu fundarins. ÖBÍ á fulltrúa í verkefninu.

Allir með á RIFF

ÖBÍ réttindasamtök koma að verkefni sem Reykjavík International Film Festival (RIFF) vinnur að og snýst um að bæta aðgengi allra að hátíðinni. Verkefnið kallast „Allir með á RIFF“ og er meðal annars boðið upp á bílabíó.

Kvikmyndir hafa mikið menningarlegt gildi og því skiptir verulegu máli að allir hafi aðgengi að þeim. Því er afar jákvætt að hátíð eins og RIFF, sem skipar fastan sess í menningarlífi þjóðarinnar, stuðli að bættu aðgengi fatlaðs fólks.

Máltæknilausnir

Formaður ÖBÍ réttindasamtaka, framkvæmdastjóri Sjá og menningar- og viðskiptaráðherra undirrituðu í janúar 2024 samning um að ráðast í greiningu á þörfum fatlaðs fólks fyrir vörur og hugbúnað sem byggja á máltækni.

Greiningin er liður í margvíslegu starfi ÖBÍ réttindasamtaka er varðar stafrænt aðgengi á Íslandi. Unnið er að því að skilgreina þarfir fatlaðs fólks varðandi máltækni og að því að lausnirnar henti þessum hópi. Haldnir hafa verið notendafundir og fundir með tæknifyrirtækjum. Þarfagreiningunni er lokið og við hefur tekið vinna út frá niðurstöðum hennar.

Vikuleg ráðgjafavakt

Í byrjun árs 2024 var tekin upp vikuleg ráðgjafavakt á fimmtudögum þar sem fólk getur hringt inn og fengið stutta ráðgjöf varðandi málefni tengd réttindum örorku- og endurhæfingarlífeyristaka. Fyrir flóknari mál þarf að bóka tíma hjá ráðgjafa.

Þá er einnig hægt að senda tölvupóst beint til ráðgjafa í gegnum netfangið radgjof@obi.is. Í september 2024 verður enn fremur byrjað að bóka viðtöl í gegnum bókunarkerfið Noona.

Bætt þjónusta við fólk af erlendum uppruna

Frá áramótum hefur verið lögð aukin áhersla á að bæta þjónustu við fatlað fólk af erlendum uppruna sem leitar eftir þjónustu ÖBÍ. Aukning hefur verið á að fólk af erlendum uppruna leiti til ÖBÍ. Gera má ráð fyrir að það sé meðal annars vegna fjölgunar innflytjenda á Íslandi undanfarin ár.

Veitt ráðgjöf og hagsmunagæsla ÖBÍ er óháð grundvelli dvalar fólks á Íslandi. Upplýsingagjöf hefur verið bætt með tilliti til ólíkra tungumála. Upplýsingar á heimasíðu ÖBÍ ætlaðar þeim sem ekki lesa íslensku hafa verið bættar, sjá: Disability rights for immigrants, refugees and applicants for international protection in Iceland – ÖBI (obi.is). Tryggður hefur verið aðgangur að túlkaþjónustu í síma fyrir flest tungumál.

Helstu mál

Ástæður að baki þeirra mála sem ráðgjafar tóku fyrir eru í grunninn þær sömu og fyrri ár: Réttindi fólks til framfærslu eru brotin sem og önnur mannréttindi eða þá ekki virt af stjórnsýslunni í heild: ríki, sveitarfélögum og stofnunum.

Helstu brotalamirnar varða lífeyrisréttindi frá TR og þá helst synjanir um örorkumat og endurhæfingarlífeyri. Mikill skortur er á og löng bið eftir því að komast í viðeigandi endurhæfingarúrræði. Fjöldi fólks leitar til ráðgjafa ÖBÍ með synjanir um örorkumat hjá TR á þeim forsendum að endurhæfing sé ekki fullreynd. Áður en fólk sækir um örorkumat hefur það yfirleitt verið í starfsendurhæfingu hjá VIRK Starfsendurhæfingarsjóði ehf. eða í endurhæfingu á vegum annarra endurhæfingaraðila sem hafa talið endurhæfingu fullreynda. Í bréfum TR er fólki bent á að leita til síns heimilislæknis og því eru umsækjendur aftur komnir á byrjunarreit og sem verra er að á meðan beðið er afgreiðslu á umsókn um örorku verður tekjufall hjá þeim og margir því alveg tekjulausir. Í mörgum af þessum málum hefur TR ekki sinnt leiðbeiningaskyldu stjórnsýsluréttar sem skyldi.

Þá leitar fjöldi fatlaðs fólks eftir ráðgjöf vegna krafna frá TR sem eru tilkomnar vegna eingreiðslna frá lífeyrissjóðum. Um er að ræða afturvirkar greiðslur frá lífeyrissjóðum. Kröfur þessar geta numið nokkrum milljónum króna og verið mjög íþyngjandi, tekjuskerðingar eru mjög miklar og miðast við lífeyrissjóðstekjur fyrir skatt. Einungis lítill hluti eingreiðslunnar stendur eftir þegar búið er að draga frá staðgreiðslu og kröfur vegna tekjuskerðinga. Það sem einkenndi tímabilið var meðal annars há verðbólga og háir vextir. Það hefur þau áhrif að vextir og verðbætur verða umfram áætlanir greiðslutaka hjá TR og aukning verður á endurgreiðslukröfum frá TR.

Mörg mál er snúa að vöntun á búsetuúrræðum, auknu húsnæðisleysi og stuðningi hjá sveitarfélögum hafa komið á borð ráðgjafa ÖBÍ á tímabilinu. Einnig er vert að nefna önnur mál er varða lögbundna þjónustu ríkis og sveitarfélaga sem ekki eru virt, svo sem skort á heilbrigðisþjónustu, aðgengi að hjálpartækjum, heimaþjónustu, stuðningsþjónustu, heimahjúkrun, NPA, akstursþjónustu og aðstoð við fötluð börn í grunnskólum. Einstaklingar sem leita til ÖBÍ vegna langrar viðveru á biðlista eftir húsnæði og/eða búsetuúrræðum á vegum sveitarfélaganna fá ekki upplýsingar um stöðu sína á biðlista. Staðan er á skjön við dómafordæmi um að sveitarfélögum ber að upplýsa umsækjendur um stöðu þeirra á biðlista sé óskað eftir því.

Afnám persónuafsláttar

Eftir athugasemdir í umsögn ÖBÍ var gildistöku laga með áformum um afnám persónuafsláttar til lífeyristaka erlendis frestað um eitt ár eða til 1.1.2025 þar sem nauðsynlegt þótti að kanna áhrif ákvæðisins betur.

Fjöldi fyrirspurna hefur borist ráðgjöfum ÖBÍ vegna þessara áforma. Unnið er að því að afla upplýsinga um áhrif á lífeyristaka búsetta erlendis og að koma í veg fyrir að persónuafsláttur lífeyristaka verði afnuminn.

Aðgengilegar upplýsingar um nýtt lífeyriskerfi

Frumvarp um endurskoðun örorkulífeyriskerfis almannatrygginga var í þinglegri meðferð frá mars 2024 og lagabreytingar samþykktar undir lok júní 2024. Lögin munu taka gildi í september 2025.

Ráðgjöfin fékk fjölda fyrirspurna um áhrif lagabreytinganna á tímabilinu. Til að mæta þörf fyrir upplýsingar um breytingarnar unnu meðlimir ráðgjafar ásamt fleiri sérfræðingum hjá ÖBÍ texta með algengum spurningum og svörum við þeim á heimasíðu ÖBÍ,

Námsstyrkir

Alls voru veittir styrkir úr námssjóði Sigríðar Jónsdóttur fyrir 5.691.000 kr. til 69 einstaklinga haustið 2023 og 4.230.000 kr. til 59 einstaklinga vorið 2024. Auglýst er eftir umsóknum í mars/apríl á heimasíðu ÖBÍ og á samfélagsmiðlum. Sótt er um styrki í gegnum heimasíðu ÖBÍ og fer úthlutun fram í byrjun sumars og í sumum tilvikum einnig að hausti.

Mikil fjölbreytni er í námi sem sótt er um og hefur stjórn námssjóðsins haft að leiðarljósi lengd náms, námskostnað og fleira þegar tekið er tillit til styrkveitinga. Oft er um að ræða langtíma háskólanám erlendis, nám í háskólum á Íslandi, tungumálanám, listnám og fleira.

Námssjóður Sigríðar Jónssdóttur var lagður niður á árinu. Ástæður niðurlagningar sjóðsins eru annars vegar smæð hans og hins vegar aukinn kostnaður við rekstur hans, en ÖBÍ hefur undanfarin ár styrkt sjóðinn fyrir hverja úthlutun. Breyttar aðstæður og kröfur gera það að verkum að umsýsla til dæmis vegna breytinga í stjórn og undirritunar skjala er orðin flóknari og kostnaðarsamari en áður.

ÖBÍ mun veita námsstyrki áfram og verður fyrirkomulagið svipað og verið hefur.

Verkefnastyrkir

ÖBÍ réttindasamtök hafa úthlutað 56 milljónum króna í styrki til samtals 37 verkefna á starfsárinu. Alls sóttu 66 um verkefnastyrk og var því rúmur helmingur umsækjenda styrktur.

Á meðal verkefna sem fengu styrk voru ferðalög Víðsýnar, ferðafélags fólks með geðraskanir, námskeið Félags fósturforeldra fyrir foreldra barna með geð- og þroskaraskanir, listahátíðin List án landamæra og Handaflug, táknmálsyfirtaka ON Productions á Listahátíð í Reykjavík 2024.

ÖBÍ réttindasamtök veita árlega styrki í verkefni sem tengjast hagsmunum fatlaðs fólks og eru í samræmi við markmið og stefnu samtakanna.

Styrkir til aðildarfélaga

ÖBÍ veitir aðildarfélögum sínum rekstrarstyrki árlega að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Styrkirnir eru ætlaðir til stuðnings við reglulega starfsemi og rekstur félaganna. Alls sóttu 37 félög um styrki þetta árið og nam heildarúthlutun 148.336.239 kr.

Styrkur til kaupa á bráðaíbúðum

Brynju leigufélagi var veittur 60 milljóna króna styrkur í febrúar 2024 til kaupa á þremur svonefndum bráðaíbúðum. Slíkum íbúðum er úthlutað til fólks sem lendir í bráðum húsnæðisvanda eftir slys eða sjúkdóm.

Styrknum er ætlað að mæta eiginfjárframlagi við kaup íbúðanna, en ekki fást stofnframlög til kaupanna þar sem ekki er gerð krafa um tekju- og eignamörk. Markmiðið er að koma til móts við mikla þörf fyrir slík úrræði og styðja við verkefni Brynju á þessu sviði.

Vinnustaðurinn ÖBÍ

Öflugt fólk í innra og ytra starfi ÖBÍ er lykillinn að árangri. Áhersla er lögð á að fá til starfa hæft fólk sem tilbúið er að vinna sem hluti af liðsheild og í anda jafnræðis. ÖBÍ réttindasamtök leggja ríka áherslu á að vera vinnustaður þar sem allir njóta virðingar, jafnréttis og viðeigandi aðlögunar, að samskipti séu opin og uppbyggileg og sameiginlega vinni fjölbreyttur hópur starfsfólks að því að skapa sterka liðsheild og góðan starfsanda.

Búið er vel að starfsfólki og boðið er upp á hlutastörf og sveigjanlegan vinnutíma. Teymisfyrirkomulag sem komið var á í byrjun árs 2022 hefur gefið góða raun. Teymin vinna að stefnu ÖBÍ á tilteknum sviðum; dómsmála, málefnastarfs, ráðgjafar, umsagna og stoðþjónustu. Hver meðlimur leggur til teymisins og á þátt í að ná markmiðum þess. Teymisstjórar leiða teymin og þar með faglega vinnu skrifstofu á viðkomandi sviðum, með stefnu ÖBÍ að leiðarljósi. Teymisstjórar heyra undir framkvæmdastjóra, en hafa málefnatengt samráð við forystu samtakanna eftir því sem við á. Áhersla er lögð á góða upplýsingamiðlun og markvissa endurgjöf í gegnum starfsmannasamtöl og stöðufundi.

Eftirtaldir starfsmenn störfuðu á skrifstofu bandalagsins í ágúst 2024: Andrea Valgeirsdóttir, Ágústa Dröfn Guðmundsdóttir, Guðjón Sigurðsson, Gunnar Alexander Ólafsson, Jóhanna Gunnarsdóttir, Kjartan Þór Ingason, Kristín Margrét Bjarnadóttir, Margrét Ögn Rafnsdóttir, Rósa María Hjörvar, Rúnar Björn Herrera Þorkelsson, Sigurður Árnason, Sigríður Hanna Ingólfsdóttir, Stefán Vilbergsson, Sunna Elvira Þorkelsdóttir, Þorbera Fjölnisdóttir, Þórgnýr Einar Albertsson og Þórný Björk Jakobsdóttir. Alma Ýr Ingólfsdóttir er formaður ÖBÍ, Bergþór Heimir Þórðarson varaformaður og Eva Þengilsdóttir framkvæmdastjóri.

Formannafundir

Tveir formannafundir voru haldnir á starfsárinu. Fyrri fundurinn var haldinn 6. september 2023 þar sem stærstur hluti fundarins fór í fyrirlestur félags- og vinnumarkaðsráðherra um breytingar á örorkulífeyriskerfi almannatrygginga og virkt samtal þar sem breytingarnar voru til umræðu.

Seinni formannafundurinn var haldinn 7. febrúar 2024. Þangað mættu Rannveig Traustadóttir, prófessor emeritus, sem ræddi orðræðu í málefnum fatlaðs fólks og Margrét Steinarsdóttir, framkvæmdastýra Mannréttindaskrifstofu Íslands, sem ræddi lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.

Málefnahópar

Innan ÖBÍ starfa málefnahópar sem fjalla um aðgengismál, atvinnu- og menntamál, heilbrigðismál, húsnæðismál, kjaramál og málefni barna.

Málefnahóparnir koma að ritun umsagna ásamt starfsmönnum ÖBÍ. Hóparnir taka einnig þátt í hinum ýmsu samvinnuverkefnum, sem sjá má í skýrslum hópanna. Samanlagt héldu hóparnir fjögur málþing á starfsárinu.

Hreyfingar

Starfsemi UngÖBÍ, ungliðahreyfingar ÖBÍ, hefur eflst mjög á árinu. Gerðar voru breytingar á fyrirkomulagi starfsins í lok ársins 2023 með það að markmiði að styrkja réttindabaráttu ungs fatlaðs fólks og áhrif þess innan ÖBÍ. Þessar breytingar hafa skilað sér í aukinni virkni, sýnileika og öflugri baráttu.

Kvennahreyfing ÖBÍ hefur verið lögð niður í samráði við stýrihóp hreyfingarinnar. Í stað hennar var kjörinn jafnréttisfulltrúi í framkvæmdaráði sem fylgja skal eftir jafnréttisáherslum ÖBÍ réttindasamtaka og stuðla að því að jafnréttismál séu sjálfsagður þáttur í starfi samtakanna. Jafnréttisfulltrúi hefur það hlutverk að standa vörð um kynja- og jafnréttissjónarmið innan ÖBÍ og hefur aðgang að starfsmanni jafnréttismála á skrifstofu samtakanna.

Stefnuþing

Stefnuþing var haldið á fjarfundi 30. apríl 2024. Lögum samkvæmt skal halda stefnuþing annað hvert ár til að móta stefnu og áherslur í sameiginlegum hagsmunamálum. Til umræðu var annars vegar lögformleg breyting á nafni bandalagsins og hins vegar mögulegar breytingar á formi aðildar að ÖBÍ.

Alls voru 94% þingmanna fylgjandi því að breyta nafni bandalagsins formlega í ÖBÍ réttindasamtök. Meirihluti var einnig fyrir því að skoða breytingar á aðildarformi, annað hvort fyrir ný félög sem sækja um aðild eða bæði ný og núverandi aðildarfélög.

Fræðsla

Í fræðslustefnu ÖBÍ réttindasamtaka sem sett var haustið 2021 segir meðal annars: „ÖBÍ stendur fyrir fræðslu og þjálfun fyrir aðildarfélögin, einnig fyrir eigin stjórn, nefndir og starfsfólk. Jafnframt vinnur ÖBÍ með háskóla- og rannsóknasamfélaginu að því að skapa og auka þekkingu á réttinda- og hagsmunamálum fatlaðs fólks.“ Markmiðið með stefnunni er að styrkja starf ÖBÍ og styðja við aðildarfélögin og mikilvæga starfsemi þeirra í þágu fatlaðs fólks.

Námsstefna ÖBÍ var haldin í nóvember 2023. Markmiðið með stefnunni er að stilla saman strengi og undirbúa fólk, í innra starfi bandalagsins sem og starfsfólk, undir vetrarstarfið. Þátttakendur fengu meðal annars kynningu á stefnu, skipulagi og rekstri ÖBÍ, samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, hlutverki stjórnarfólks, nýjum vef ÖBÍ, siðareglum og EKKO viðbragðsáætlun bandalagsins. Þá var fjallað um jákvæða sálfræði í teymisvinnu og menningu á vinnustöðum.

Í fræðsluröð ÖBÍ fyrir aðildarfélög var boðið upp á eftirfarandi námskeið á starfsárinu:

Fjárlögin krufin – Rýnt í fjárlög, leiðbeint um umsagnagerð og hagsmunagæslu

Verkefnastjórnun – Fjallað um verkefnastjórnun frá mismunandi sjónarhornum

Árangursrík sjálfboðaliðastjórnun  – Kynning á 10 þáttum árangursríkrar sjálfboðaliðastjórnunar

Greinaskrif sem vopn í baráttunni – Farið yfir þætti sem snúa að greinaskrifum til að auðvelda þátttakendum að skrifa áhrifaríkar greinar

Framkoma og ræðumennska – Farið yfir mikilvæga þætti sem varða framkomu og ræðumennsku og hvernig miðla má þekkingu, hugmyndum og sjónarmiðum á áhrifamikinn, skemmtilegan og trúverðugan hátt.

ÖBÍ réttindasamtök og KVAN buðu svo ungu félagsfólki í aðildarfélögum ÖBÍ á námskeiðið „Vertu þú“ í upphafi árs. Námskeiðið var sniðið fyrir þau sem vilja styrkja sig í einkalífi, skóla, á vinnumarkaði eða annars staðar.

Norrænt samstarf

RNSF

ÖBÍ tekur þátt í Rådet för nordiskt samarbete om funktionshinder (RNSF), sem er ráðgefandi og stefnumarkandi ráð varðandi málefni fatlaðs fólks fyrir Norrænu ráðherranefndina og samstarfsaðila hennar. Í ráðinu sitja fulltrúar fötlunarsamtaka frá öllum Norðurlöndunum ásamt starfsfólki ráðuneyta. Fundunum er ætlað að upplýsa hvað ber hæst í hverju landi.

Fundur RNSF var haldinn í Kaupmannahöfn 18. – 20. október 2023. Á fundunum gefst hverju þátttökulandi færi á að fara yfir stöðu málaflokksins. Þema fundarins varðaði fötluð börn og ungmenni og áttu sér stað góðar hugleiðingar og umræður þar um. Fulltrúi félags- og vinnumarkaðsráðuneytisins og formaður ÖBÍ fóru yfir landsáætlun í málefnum fatlaðs fólks og hvernig samráðið og samvinnan í þeirri vinnu gekk. Á fundinum tóku jafnframt þátt ungt fatlað fólk á Norðurlöndunum og var Eiður Welding fulltrúi ÖBÍ.

Annar fundur RNSF var haldinn í Stokkhólmi þann 16. – 17. apríl 2024. Þema fundarins var 33. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks en hún felur í sér innleiðingu, framkvæmd og eftirlit með samningnum og hvort ákveðin kerfi séu til staðar svo sem sjálfstæð og óháð mannréttindastofnun.

Formaður ÖBÍ fór yfir stöðuna hér á landi og sagði frá frumvarpi sem þá var í meðferð þingsins um óháða og sjálfstæða mannréttindastofnun ásamt því að segja frá vinnu ÖBÍ vegna breytinga á örorkulífeyriskerfi almannatrygginga. Fyrri fundardag héldu fræðimenn erindi um mikilvægi sjálfstæðra og óháðra kerfa, svo sem mannréttindastofnanir og mikilvægi skuggaskýrslna.

Á milli þessara tveggja stóru funda á formaður ÖBÍ reglulega fjarfundi með svokallaðri vinnunefnd RNSF, en formaður á sæti í nefndinni út árið 2024. Næsti fundur RNSF verður haldinn 9. – 11. október 2024.

HNR

ÖBÍ réttindasamtök tóku þátt í fundi heildarsamtaka fatlaðs fólks á Norðurlöndum, Handikapporganisationernas nordiska råd (HNR), þann 21. október 2023. Þema fundarins var innleiðing og framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Mikill áhugi hefur verið hjá systursamtökum ÖBÍ á Norðurlöndunum um aðkomu bandalagsins að fullgildingu samningsins hér á landi og þrýstingi og aðhaldi gagnvart stjórnvöldum sem skapað hefur aukinn samráðsvettvang og samtal. Þá var formaður með  erindi á rafrænu málþingi HNR 11. apríl 2024 um dómsmál sem ÖBÍ hefur haft aðkomu að og mikilvægi þess að samningurinn sé lögfestur.

Þann 18. apríl var fundur HNR haldinn í Stokkhólmi. Þema fundarins var hvernig stjórnvöld þessara ríkja hafa innleitt tilmæli sérfræðinefndar samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Fyrirtaka íslenskra stjórnvalda hefur enn ekki farið fram en fyrsti fasi fyrirtökunnar er áætlaður í september 2025. Þrátt fyrir að fyrirtaka íslenskra stjórnvalda hafi ekki farið fram nýtast allar upplýsingar ÖBÍ gríðarlega vel.

Evrópu- og alþjóðasamstarf

ÖBÍ er aðili að Evrópusamtökum fatlaðs fólks (EDF) og sóttu formaður, varaformaður og starfsmaður ÖBÍ auk Þuríðar Hörpu Sigurðardóttur, stjórnarmanni í EDF, aðalfund samtakanna í Slóveníu í maí 2024. Þema fundarins var meðal annars helgað vinnumarkaði og fötluðu fólki.

Skrifstofa ÖBÍ heimsótti fjölmargar stofnanir í Genf í Sviss á starfsárinu og efldi þannig tengsl og samstarf við alþjóðlegar stofnanir. Heimsóttar voru Alþjóðavinnumálastofnunin, Alþjóðaheilbrigðisstofnunin, Flóttamannastofnun SÞ auk skrifstofu Mannréttindafulltrúa SÞ. Þá átti starfsfólk fund með fyrrverandi sérstökum skýrslugjafa um réttindi fatlaðs fólks, fékk að sitja fyrirtöku um stöðu mannréttinda fatlaðs fólks í Slóveníu og margt fleira. Þessir fundir efldu mjög starfsemi skrifstofunnar, til að mynda vinnuna í kringum breytingar á örorkulífeyriskerfi almannatrygginga og UNDIS.

ÖBÍ átti sömuleiðis fulltrúa á mannréttindaþingi í Vilníus í desember 2023. Þar hélt fulltrúi ÖBÍ erindi um fatlaðar konur og þvingaðar ófrjósemisaðgerðir.

Á árinu veitti ÖBÍ auk eigin fyrirtækja, fjölmörgum samtökum, verkefnum og einstaklingum styrki að upphæð alls kr. 537 milljóna. Samtökin studdu þannig húsnæðis- og þjónustulausnir í þágu fatlaðs fólks, rannsóknir, réttindabaráttu, framfarir á málefnasviðinu, nám og velferð fatlaðs fólks.

Gengið var frá kaupum ÖBÍ á 25% hlut UMFÍ í Sigtúni 42 árið 2022 og var í framhaldinu ráðist í miklar endurbætur í húsinu með aðgengi fyrir öll að leiðarljósi. Framkvæmdir gengu vonum framar bæði hvað varðar tíma og kostnað og lauk að mestu á árinu 2023. Með breytingunum er Sigtún 42 orðið ein aðgengilegasta bygging landsins. ÖBÍ rekur Mannréttindahúsið í Sigtúni, en það opnaði formlega í nóvember 2023 og voru leigjendur í ágúst 2024 23 talsins.

»  Listi yfir umsagnir 

Brynja

Brynja, leigufélag ses., sími: 570 7800, Hátúni 10c, 105 Reykjavík. Hlutverk sjóðsins er að eiga og reka íbúðir fyrir fatlað fólk. Tilgangi sínum nær félagið með því að kaupa og byggja leiguíbúðir.

» Brynja – leigufélag

Fjölmennt

Fjölmennt, símenntunar- og þekkingarmiðstöð ses., sími: 530 1300, Vínlandsleið 14, 113 Reykjavík. Fjölmennt sinnir námskeiðahaldi fyrir fatlað fólk og veitir ráðgjöf um nám við aðrar menntastofnanir.

» Fjölmennt

Brynja

Brynja, leigufélag ses., sími: 570 7800, Hátúni 10c, 105 Reykjavík. Hlutverk sjóðsins er að eiga og reka íbúðir fyrir fatlað fólk. Tilgangi sínum nær félagið með því að kaupa og byggja leiguíbúðir.

» Brynja – leigufélag

Hringsjá

Hringsjá, náms- og starfsendurhæfing, sími: 510 9380, Hátúni 10d, 105 Reykjavík. Hringsjá er fyrir 18 ára og eldri sem hafa verið frá vinnumarkaði eða námi eftir veikindi, slys, félagslega erfiðleika eða önnur áföll. Boðið er upp á námskeið og þriggja anna nám.

» Hringsjá

Íslensk getspá

Íslensk getspá, sími 580 2500, Engjavegi 6, 104 Reykjavík. ÖBÍ á 40% hlut í fyrirtækinu sem skilað hefur samtökunum öruggum tekjum á undanförnum áratugum og skipt sköpum í rekstri þeirra.

» Íslensk getspá

TMF

TMF, tölvumiðstöð, sími: 562 9494, Háaleitisbraut 13, 108 Reykjavík. TMF sinnir ráðgjöf og námskeiðahaldi til einstaklinga og faghópa um tölvuforrit og sérhannaðan hugbúnað.

» TMF tölvumiðstöð

Örtækni

Örtækni, tæknivinnustofa – ræsting, sími: 552 6800, Hátúni 10c, 105 Reykjavík. Örtækni veitir fötluðu fólki tímabundna starfsþjálfun og/eða vinnu til frambúðar.

» Örtækni